“Kapı, pencere açmak bile artık imkansız hale geldi. Her gün 3-4 adediyle karşılaşıyorum” dedirten kahverengi kokarca böceği, Karadeniz’den Marmara’ya, oradan İç Anadolu’ya kadar yayıldı. Artık yalnızca fındığı değil, meskenlerimizi de tehdit ediyor. “İlerleyen yıllarda Türkiye’yi bekleyen tablo çok daha farklı olabilir” ihtarında bulunan Prof. Dr. Temel Göktürk, alınabilecek tedbirleri ve kapıda bekleyen tehlikeyi anlattı.
Betül Yasemin Kökbek / Milliyet.com.tr – Ana vatanı Asya olan kahverengi kokarca böceği 1990’lı yıllarda ABD’de görülmeye başladı. Ziyanlı bir böcek tipi olan kahverengi kokarca, 2013 yılında Gürcistan’da bilhassa fındık alanlarında fark edilmesinden sonra 2017 yılında Türkiye’de de görüldü. Artvin’deki tarlalara süratli bir giriş yapan böcek, 8 yıl içerisinde tüm Karadeniz Bölgesi’ne ve Marmara Bölgesi’nin bir kısmına yayıldı. 2023 ve 2024 yıllarında, Marmara Bölgesi’nde Kocaeli, İstanbul ve Yalova vilayetlerindeki tarım alanlarını istila eden kahverengi kokarca böceği Ankara, Adıyaman, Şanlıurfa vilayetlerine kadar ulaştı. Bilim insanları tarafından epey değişik bir tıp olarak tanımlanan bu böceğin bugüne kadar Karadeniz Bölgesi’ndeki tarlalarda sebep olduğu yıkım onun gerçek bir tehlike olup olmadığı sorularını artırdı. Kahverengi kokarca böceğini şahsen yakından takip eden Artvin Çoruh Üniversitesi Orman Mühendisliği Öğretim Üyesi Prof. Dr. Temel Göktürk ise alınabilecek tedbirleri ve görülmeyen tehlikeleri Milliyet.com.tr’ye anlattı.
Fotoğraf: Prof. Dr. Temel Göktürk
8 YILDIR KAHVERENGİ KOKARCAYI YAKINDAN TAKİP EDİYOR
Çalışmalarına Artvin’de devam eden Prof. Dr. Temel Göktürk, 8 yıldır bölgedeki tarımı tehdit eden istilacı böcek çeşidi kahverengi kokarcayı yakından gözlemliyor. Kahverengi kokarcayla ilgili onlarca çalışma yürüten Prof. Dr. Göktürk, araziden topladıkları ergin böceklerin biyolojik olarak gelişmelerini laboratuvar ortamlarında ve arazi koşullarında araştırmaya başladı. Böceklerin çiftleşme, yumurtlama, nimf (büyüme evresi) ve ergin davranışlarını araştırarak bu bilgilerin böceğin çabasında nasıl kullanılabileceğini belirlemeye çalışan Prof. Dr. Göktürk bu müddet içerisinde kahverengi kokarcanın tabiatına dair eşsiz bilgiler edindi. Çalışmalarını sürdüren Prof. Dr. Göktürk 8 yıllık müşahedelerini şöyle aktardı:
“Kahverengi kokarcanın çok süratli yayılan ve üreyebilen bir çeşit olduğunu fakat çabasının sıkıntı olsa da imkansız olmadığını söyleyebilirim. Kahverengi kokarcanın biyolojik çabasına yönelik şahsım ve birçok üniversitedeki bilim insanlarının çalışmaları devam ediyor. Son yıllarda entomopatojenlerin kahverengi kokarca üzerindeki başarılı tesirlerini ortaya koyan bilimsel çalışmaların geliştirilerek uygulamaya aktarılması da önemli.”
Türkiye’nin kahverengi kokarca için uygun iklimi ve konukçu şartlarıyla böceğin yıllık uçuşu göz önüne alındığında, yaklaşık 1350 km’lik kıyı şeridi boyunca bu kadar süratli yayılmasının şaşırtan olmadığını ileten Prof. Dr. Göktürk böceğin yayılmasının sebepleri ortasında doğal olmayan öbür nedenlere dikkat çekti. Prof. Dr. Göktürk, “Doğal uçuşların yanı sıra araç trafiğinin de kahverengi kokarcanın yayılmasında tesirli olduğu bir gerçek. Şöyle ki Karadeniz Bölgesi ile Marmara Bölgesi ortasındaki ağır ticari faaliyetler böceğin yayılmasında tesirli. Bilhassa Artvin vilayetinden gelen araçların Giresun ve Ordu vilayetlerinde mola vermesi böceğin taşınmasında ve bu vilayetlerde ağır popülasyonunun ortaya çıkmasında tesirli oldu“ dedi.
Fotoğraf: Prof. Dr. Temel Göktürk
“İlkbaharda hava sıcaklığının durumuna nazaran nisan sonu, mayıs ayının başlarında kışlaklardan çıkan erginler birinci haftaları beslenerek geçirir. Yetişkinlerin kışlama alanlarından çıkışı mayıs ortası ile haziran başı ortasında doruğa ulaşır. Mayıs ayının 2. haftasından sonra 4-5 gün çiftleşirler. Çiftleşen dişiler, konukçu bitkilerin yapraklarının alt yüzeylerine 20-30’luk kümeler halinde yumurtalarını bırakır. Hava koşullarına nazaran dişilerde yumurta bırakma mühleti günlerce hatta haftalarca devam edebilir ve bir dişi ortalama 360-400 yumurta bırakabilir. Böceğin yumurtlama dönemi birçok bölgede haziran–ağustos aylarında gerçekleşir. Dönem boyunca dişiler daima olarak yeni yumurta kümeleri bıraktığından tıpkı konukçu üzerinde farklı nimf devirlerini görmek mümkündür. Yumurta bırakılmasının akabinde gelişim mühletini tamamlayan kahverengi kokarca sıcaklığa bağlı olarak 34-82 günde ergin hale gelebilir.” – Prof. Dr. Temel Göktürk
ÜRÜNLERİN PAZAR KIYMETİNİ DÜŞÜRÜYOR
Açıklamalarına bu ziyanlı çeşidin bitkilerde yarattığı hasarı ayrıntılıca anlatarak devam eden Prof. Dr. Göktürk, sokucu emici ağız tipine sahip olan kahverengi kokarcanın, hem yetişkin hem de büyüme evresindekilerin bitki öz sularını emerek ziyan verdiğini söyledi. Bu hareketin akabinde beslenme sırasında sindirim enzimlerini direkt meyveye enjekte ettiğini ve meyvelerde acılığa da neden olduğunu ileten Prof. Dr. Göktürk, “Daha çok yumuşak dokulu bitkileri tercih eden böcek, nimf periyodu ilerledikçe yumuşak ve çekirdekli meyvelerden odunsu süs bitkilerine geçer. Vejetasyon (birbirinden farklı bitki çeşitlerinin bir ortada bulunması) durumuna nazaran alanda tüm sulu zerzevat, meyve hatta süs bitkileriyle beslenebilir. Yetişkinlerin bilhassa meyvelerde oluşturduğu ziyan olgunlaşmamış olanlardan daha fazladır. Ergin beslenmesi sonucu meyvelerde nekrozlar, yüzey renk bozulmaları, çöküntüler ve deformasyonlar oluşur ve bu da eserlerin pazar kıymetlerini düşürür” açıklamasında bulundu.
Fotoğraf: Prof. Dr. Temel Göktürk
Kahverengi kokarcanın Türkiye’deki ziyanının şimdi yeni yeni ortaya çıktığının altını çizen Prof. Dr. Göktürk, şu ana kadar Türkiye’de bu ziyanlı cinsten en çok etkilenen ziraî eserin fındık olduğunun bilgisini verdi. Türkiye’de, Giresun ve Ordu vilayetlerinde kahverengi kokarcanın fındıktaki ziyan oranının kimi alanlarda yüzde 30-40’ı geçtiğini ileten Prof. Dr. Temel Göktürk, bu alanların bilhassa denize yakın ve güneyde bulunan bahçeler olduğunu ve bu alanlarda böceklerin kışlaklarından daha erken çıktığını, yumurta sayısı ve kalış müddetinin daha uzun olduğunu iletti. Ağır beslenme sonucu ziyan gören fındıkların ise ticari pahalarını kaybettiğini ve yalnızca fındık yağı üretiminde kullanılabildiğinin bilgisini verdi.
YALNIZCA FINDIK DEĞİL, BİRÇOK ESERDE GÖRÜLÜYOR
Kahverengi kokarca böceğinin sırf fındık değil, birçok meyve ve sebzeyi de tesiri altına aldığını söyleyen Prof. Dr. Göktürk, istilacı böceğin radarındaki eserleri sıraladı: Fındık, badem, Antep fıstığı, elma, kivi, zeytin, şeftali, turunçgiller, armut, erik, nektarin, kayısı, kiraz, akçaağaç, leylak, hurma, mısır, soya fasulyesi, incir, domates, bamya, biber, patlıcan, üzüm ve pirinç. Bunlar dışında bilhassa böğürtlen, çilek, ahududu üzere tatlı ve sulu bitkiler de beslendiği bitki tipleri olarak karşımıza çıkıyor. Prof. Dr. Göktürk, böceğin yayılış yaptığı alanda bu çeşitlerden biri yoksa yabancı otlar, sebzeler ve süs bitkileriyle de beslenebildiğini hatta reçineli bitki cinsleri, karayemiş, zakkum ve orman gülleri hariç içerisinde su bulunan tüm bitkilerle beslenebilme özelliği olduğunu söyledi.
2023 yılı prestijiyle Karadeniz’de görülmeye başlayan kahverengi kokarca böceği, Marmara Bölgesi’ne kadar ulaşmıştı. 2024 yılı prestijiyle ise Ankara, Adıyaman ve Şanlıurfa vilayetlerine kadar yayıldı. 2025 yılında da isminden sıkça kelam ettiren bu zararlının artık sadece tarlaları değil, konutları de istila etmesi sık sık gündeme geliyor. Sosyal medyada, meskenleri bu böcek tarafından istila edilen vatandaşların paylaşımlarıyla isminden kelam ettiren kahverengi kokarcanın bu yayılışı rastlantısal değil. Prof. Dr. Göktürk’e göre kış mevsimine yaklaşırken kahverengi kokarcaların kümeler halinde konutlara yönelmesi ve salgıladıkları berbat kokular insanlarda ruhsal ziyana neden olabilir. Ender de olsa ağız kesimlerindeki salgılarının insan derisine teması sonrası nekrotik kızarıklıklar meydana gelebilir. Prof. Dr. Göktürk, kışı geçirmek için kapalı ortamlara yönelen böcekleri, ömür alanlarımız başta olmak üzere kapalı alanlardan uzak tutmak için birinci olarak konut duvarlarının ilaçlanması gerektiğini yahut konut pencerelerine sinekliklerin takılması gerektiğini söyledi.
Fotoğraf: Prof. Dr. Temel Göktürk
TÜRKİYE’YE DAHA DA YAYILACAK! ‘ÇİFTÇİLERİ CANINDAN BEZDİRDİ’
Kahverengi kokarca yüksek yayılma kapasitesi, adaptasyonu ve üreme gücüne sahip olması nedeniyle dünyanın birçok farklı ekosisteminde kıymetli bir istilacı cins. Prof. Dr. Temel Göktürk bu böceklerin şu ana kadar görüldüğü ülkelerde ekonomik kayıplara neden olduğunu ve çiftçileri canından bezdirdiğini hatırlattı. Türkiye’de yapılan çalışmalarda da kahverengi kokarca popülasyonunun her yıl yüzde 50-75 oranında arttığı tespit edildi. Prof. Dr. Temel Göktürk, “Doğu Karadeniz Bölgesi’nin sahip olduğu bitki çeşitliliği nedeniyle böceğin ziyanı birkaç vilayet dışında tam olarak görülmüyor. Lakin ilerleyen yıllarda Türkiye’yi bekleyen tablo çok daha faklı olabilir. Şu an yalnızca kıyı bölümünde zararın görülmesi bizleri yanıltmamalı. Bu böceklerin besin kıtlığı durumunda 1200 metrelik yükseltilere kadar yayılış gösterebilmesi muhtemel” dedi.
Doğu Karadeniz Bölgesi’nde kahverengi kokarca popülasyonunun bir evvelki yıla nazaran daha da artarak 2026 yılında ekonomik kayıplara yol açabileceğini belirten Prof. Dr. Göktürk, şu anki yayılma suratı devam ederse, 4–5 yıl içinde Marmara ve Ege Bölgesi’nin de bu sıkıntıdan etkilenebileceğine dikkat çekti.
Böceğin yayılımının bu süratle devam etmesi durumunda 2026 yılında Tekirdağ, Edirne, Bursa, Balıkesir, Çanakkale ve Kırklareli’ne ulaşması, 2027’de ise ekonomik ziyanlara yol açması bekleniyor. Prof. Dr. Göktürk, “Marmara Bölgesi’nde bilhassa tarımın ağır olduğu Bursa ve Balıkesir’de popülasyonun artması, eserlerde ekonomik kayıpları kaçınılmaz kılacaktır. Ege’ye yayılmasıyla kayıplar daha da artabilir. Doğu Karadeniz’de yılda 1–2 kuşak veren kahverengi kokarca, Ege’nin sıcak ikliminde 2–3 kuşak verebilir” diyerek Türkiye’nin tehdit altındaki bölgelerine dikkat çekti.
KİMYASAL İLAÇLAMANIN BİR SİSTEMİ VAR
Kimyasal ilaçlamanın kahverengi kokarca uğraşında vazgeçilmez bir prosedür olarak görüldüğünü lakin dikkatli bir formda ve uygun ilaçlarla yapılması gerektiğinin altını çizen Prof. Dr. Göktürk, popülasyonunu düşürmek için kışlak ilaçlamasına kıymet vermenin zarurî olduğunu hatırlattı. Bu sayede böceğin tarlaya ulaşmadan imhasının mümkün olabileceğini söyleyen Prof. Dr. Göktürk şu açıklamaları yaptı:
“Kışlaklarda kontak tesirli ilaçların böceğe ulaşması güç olabilir. Bu nedenle kışlak ilaçlamalarının da sisleme sistemiyle yapılması gerekir. Feromon tuzaklarının böcekleri çekmede epeyce tesirli olduğu görülüyor. Biyoteknolojik uğraş kapsamında feromon tuzaklarının kitlesel kullanımı sağlanmalı ve kitlesel yakalamalar gerçekleştirilmeli. Tuzakların bahçe içlerinden fazla bahçe kenarlarına asılması tavsiye ediliyor. Feromon tuzak tipi olarak kullanılan yapışkan tuzaklar Doğu Karadeniz Bölgesi için uygun değil. Bilhassa yağış, çiğ ve kırağı tesiriyle tuzağa yapışan böcekler tuzaktan rahatlıkla kurtuluyor. Bidon tipi tuzaklarda da böceğin tuzak içine düşme sorunu mevcut. Bu nedenle tuzakların geliştirilmesine gereksinim var. Asılan tuzaklara bakıldığında içlerine düşen böcekten fazla tuzak etrafında böcek olduğu görülüyor. Bu durumda akıllara tuzak etrafının ilaçlaması gelmekte. Ama bu sefer de maliyet ve etraf hassaslığı devreye giriyor. Tuzak tipleri değişmedikçe ‘Çek Yakala’ metodu yerine ‘Çek İlaçla’ metodu daha uygun görülüyor.”
Fotoğraf: Prof. Dr. Temel Göktürk
Popülasyon yoğunluğunun fazla olduğu alanlarda, bilhassa sonbahar aylarında ışık tuzaklarının kullanımının artırılması gerektiğini söyleyen Prof. Dr. Göktürk, bu bağlamda AR-GE çalışmalarıyla mevcut ışık tuzaklarının geliştirilmesi gerektiğine dikkat çekti. Kahverengi kokarca uğraşının çok sıkıntı lakin imkansız olmadığını lisana getiren uzman isim Türkiye’de biyoteknik, kimyasal ve biyolojik çaba teknikleriyle kâfi sonuç alındığını söylemenin mümkün olmadığına değindi.
Türkiye’de istilacı yabancı cinslerle uğraş için akademisyenler ve bakanlık çalışanlarından oluşan bir Kahverengi Kokarca Çaba Komitesi’nin kurulmasının elzem olduğunu ileten Prof. Dr. Göktürk, “Tarımla uğraşan herkesin bu çeşit hakkında bilgi sahibi olması ve uğraşa katkıda olmaları sağlanmalı. İlkbahar böceğin yumurta bırakmadan ve sonbaharda böceğin kışlağa çekilirken yapılacak çabalar büyük kıymet arz ediyor. Kahverengi kokarcanın popülasyon yoğunluğunu düşürmek emeliyle, tüm çaba sistemlerinin uygun vakitlerde ve yıl boyunca 12 ay kesintisiz uygulanmasını sağlayacak bir yıllık gayret takvimi oluşturulmalı” diyerek açıklamalarını noktaladı.
Yorum Yap