Frankenstein: ‘Ölmeyen canavar’ı yaratan 18 yaşındaki bayan

Yıl 1816, nam-ı öteki “yaz yaşanmayan yıl.”

Avrupa’nın üzerinde koca bir gölge var… Bir yıl evvel patlayan Endonezya’daki Tambora Yanardağı’nın külleri gökyüzünü kaplamış. Haziran ayı olmasına karşın İsviçre’de hava kapalı, kasvetli, soğuk ve yağışlı.

Cenevre Gölü yakınında bir meskende periyodun en ünlü ve güç sahibi isimlerinden şair, gezgin Lord Byron ve dört kişi daha bir masa etrafında oturmuş ve Lord Byron ortaya bir yarış fikri atıyor: En müthiş öyküyü yazmak.

İşte Frankenstein’ın doğum sancıları bu türlü başlıyor. Sonundaysa ortaya yalnızca bir endişe kıssası olarak kalmayan, periyodun bilimsel gelişmelerini ve inanç sistemlerini, insan olmanın manasını, toplumsal alakaları ve cinsiyet rollerini irdeleyen, 200 yıl geçmesine karşın hala sinemaları çekilen, tiyatroya uyarlanan, referans gösterilen bir roman çıkıyor.

Yazan şahıssa o vakitler 18 yaşında olan, 6 aylık bebek sahibi Mary Shelley.

Shelley’nin zihninde hayat verdiği Dr. Victor Frankenstein ve onun “yarattığı” canavarın kıssası son olarak dünyaca ünlü Meksikalı direktör Guillermo del Toro tarafından sinemaya uyarlandı.

Frankenstein’ın 19. yüzyıl başında nasıl bir ortamda yazıldığını, Shelley’nin bu kadar genç yaşta ve erkek hâkim bir nizamda romanı nasıl kaleme aldığını, neden tıpkı vakitte “feminist” bir roman olarak görüldüğünü ve romanı şekillendiren toplumsal mevzuları uzmanlarla konuştuk.

Frankenstein’ın 1831 basımının başındaki fotoğraflı sayfa

FEMİNİST ANNE, FİLOZOF BABA, ŞAİR EŞ

Mary Shelley’nin bu kadar genç yaşta, entelektüel manada bu derece donanımlı olmasındaki ve bu türlü bir romanı yazabilmesindeki en büyük etken ailesi olarak görülüyor.

Annesi Mary Wollstonecraft, 1792 yılında tarihin birinci ve en kıymetli feminist ideoloji yapıtlarından biri olan “Kadın Haklarının Gerekçelendirilmesi” ( A Vindication of the Rights of Woman) kitabının muharriri.

Wollstonecraft, 1797’de Mary’yi doğurduktan 10 gün sonra, doğumla ilgili komplikasyonlar nedeniyle hayatını kaybetti lakin Mary annesinin kitaplarını ve yazılarını okuyarak büyüdü.

BBC Türkçe’ye konuşan “Mary Shelley: Her Life, Her Fiction, Her Monsters” (Mary Shelley: Hayatı, Kıssaları ve Canavarları) kitabının muharriri Prof. Anne K. Mellor Shelly’nin takıntılı bir halde annesinin kitaplarını okuduğunu söylüyor.

Babası da periyodun en ünlü filozof, müellif ve gazetecilerinden biri olan William Godwin.

Shelley’nin “In Search of Mary Shelley” (Mary Shelley’i ararken) başlıklı biyografisinin muharriri Prof. Fiona Sampson, Godwin’in devrin tüm klâsik inanç ve kurumlarını sorgulayan ve eleştiren bir kişi olduğunu vurguluyor.

Fransız İhtilali’nden etkilenen, “devrimci” bu çiftin konutu, periyodun önde gelen düşünürleri, şairlerinin toplanma yeriydi.

Evlerinin rutin ziyaretçilerinden biri de Mary’nin çok genç yaşta bağa gireceği ve sonradan kocası olacak olan şair Percy Shelley’di.

Yazar ve eleştirmen Irmak Ertuna Howison, “Mary Shelley’yi küçük yaştan itibaren hanım hanımcık değil de entelektüel donanımı güçlü olacak halde yetiştirmişler” diyor.

Prof. Sampson da, erkek hâkim bir periyotta Shelley’nin böyle bir kitabı yazmaya cüret edebilmesini, ailesinin entelektüel mirasını sahiplenen bir karakter benimsemesiyle açıklıyor; “Kitapta da bu yüzden Fransız İhtilali’ne, topluma ve nasıl uygun bir insan olunacağına dair fikirleri görüyoruz” diyor.

NEDEN FEMİNİST BİR ESER OLARAK DA KABUL GÖRÜYOR?

Kitap edebiyat dünyasında endişe, romantik ve gotik çeşitlerinin yanında, feminist bir eser olarak da bedellendiriliyor.

Uzmanlara nazaran bunun en kıymetli nedeni, yaratma sürecini ve sonrasını bir bayan gözüyle değerlendirip eleştirmesi.

Irmak Ertuna Howison, “Bir varlığı yaratmanın ve o varlığa karşı sorumluluk almanın ne kadar kıymetli olduğunu sorguluyor” diyor ve “Bilim ve teknolojide çok ilerliyoruz, ileride tahminen öbür canlılar yaratacağız, ancak ‘Biz insanoğlu olarak bu sorumluluğu almaya hazır mıyız?’ Bunu sorguluyor” diyor.

Prof. Sampson da “annelik ve çocuk bakımı”na yaptığı vurgunun kitabı feminist bir metin yaptığı görüşünde.

Shelley kitabı yazmadan yaklaşık bir buçuk yıl evvel doğan bebeğini iki haftalıkken kaybetmişti, kitabı yazmaya başladığındaysa 6 aylık bir bebeği vardı.

Sampson, “Erkekler ‘yaşamın özü’ üzere hususları konuşurken yanlarında sessizce dinleyen Shelley aslında orada bir canlıyı hayata getirme hissini tatmış ve ondan sonra o canlıya bakma gerekliliğini hakikaten deneyimlemiş tek insandı” diyor ve ‘Bakın, hayat verme işini yalnızca erkeklere bırakırsanız ne oluyor gördünüz mü?’ iletisini verdiğini de düşünüyorum” diyor.

Prof. Mellor ise metinde, erkeğin tabiata hükmetme ve “sırlarını ele geçirmeye” yönelik hırsına yapılan vurguya dikkat çekiyor; “Bilim, tabiat ananın sırlarını çalmak ve onları erkek egemenliği için kullanmak istiyordu. Bu manada bilime de yapılan feminist bir eleştiri” diyor.

BBC Türkçe’ye konuşan Prof. Mellor kitapta Kuzey Kutbu’nu keşfetmek için kendisinin ve tüm mürettebatının hayatını tehlikeye atan Kaptan Robert Walton’ın sonunda bu ısrarından vazgeçip takımının sorumluluğunu almasını da bir bayan dokunuşu olarak yorumluyor.

KENDİ İSMİYLE YAYINLAYAMADI

Kitabın birinci baskısı 1 Ocak 1818’de, Mary Shelley’nin ismi olmadan “Frankenstein; or, The Çağdaş Prometheus” ismiyle yayınlanmıştı. Akabinde 1831’de Shelley’nin ismiyle bir daha basıldı.

Shelley kitabı büsbütün kendi yazmıştı lakin eşi Percy ona dilbilgisi ve edebi anlatı konusunda editörlük yapmıştı. Yine de kitabı o periyotta kendi ismiyle değil, anonim olarak yayınladı ve önsözünde de eşiyle birlikte yazmışlar üzere alçakgönüllü davrandı.

Prof. Fiona Sampson ilk baskıyı yalnızca bayan olduğu için kendi ismiyle yayınlayamadığını söylüyor.

“BİR ÇOCUKTAN KATİL YARATMAK”

Korku sinemaları, Frankenstein’ı düşünmeden hareket eden bir katil, insan imali bir canavar olarak hafızalara kazıdı.

Ancak Shelley’in yepyeni romanındaki “yaratık” çok daha farklıydı.

Shelley’in yarattığı ve Victor Frankenstein’ın hayat verdiği karakter hassas, ince fikirli, sorgulayan bir karakterdi. Lakin evvel yaratıcısı tarafından terk edildi, sonra da “büyük ve çirkin” olduğu için herkes ondan kaçtı.

Irmak Ertuna Howison “İşler ondan sonra çirkinleşti” diyerek “yaratık”ın yaratıcısı tarafından reddedilmesi ve sonra toplum tarafından da dışlanması nedeniyle bir canavara ve katile dönüştüğünü vurguluyor.

“In Search of Mary Shelley” kitabının müellifi Prof. Fiona Sampson, kitabın bu manada “yaradılış mı, etraf mi?” sorusunu da sorguladığını söylüyor. Shelley’nin annesi Mary Wollstonecraft’ın evlat edinmeyi savunan ve gerekli bakımla düzgün bir insan yetiştirilebileceğine inanan bir bayan olduğuna dikkat çekiyor.

Prof. Anne K. Mellor da babası ve akabinde toplumun ona dehşetli davranması sonrası yaratığın canavarlaştığını söylüyor ve “Bu roman bir erkeğin, yanında bir bayan, bir anne olmadan çocuk sahibi olmaya çalıştığında neler olabileceğini gösteren bir kitap” diyor.

Prof. Anne K. Mellor da bu manada del Toro’nun sinemasının en başarılı adaptasyon olduğunu, zira “yaratık”ın aslında Shelley’nin yazdığı üzere özünde güzel, sevgi dolu ve şefkatli olduğunu gösterdiğini düşünüyor.

Filmin afişinde de yer alan “Sadece canavarlar Tanrıcılık oynar” sloganı gerçek “canavarın” yaratık değil, onu yarattıktan sonra terk eden Frankenstein olduğuna işaret ediyor.

NASIL HÂLÂ BU KADAR TANINAN?

Prof. Sampson yayınlandığı yıldan itibaren kitabın tanınan kültür için “iyi bir eğlence” aracı olduğunu ve bilhassa tiyatro uyarlamalarıyla büyük bir üne kavuştuğunu hatırlatıyor.

Ancak Prof. Sampson’a göre popüler olmasının başka değerli nedeni, insanın her vakit sahip olduğu tasalara dokunması: “Kitap deneysel bilimin yeni doğduğu yıllarda yazıldı. Ateizm de o periyodun sıcak hususlarından biriydi. ‘Sadece ilah etrafında şekillenen hayatın ufak modülleri değiliz, ilah yok ve kainatın merkezinde biz, beşerler varız, pekala bizi insan yapan nedir?’ sorularının tartışıldığı bir periyottu.” diyor.

Edebiyatçılara nazaran hem kitabın yazıldığı hem de şu an içinde bulunduğumuz devirde büyük teknolojik atılımların yapılması ve bunun getirdiği benzeri etik sorular da günümüzde kıssanın pahasını müdafaasına yardımcı oluyor.

Hâlâ misal soruları sorduğumuza dikkat çeken Prof. Sampson, “Kitap ‘tanrının ölümünden’ sonra ‘hayatın ne olduğuna’ dair kaygılara odaklanıyordu. Ve artık de yapay zeka hakkında emsal soruları soruyoruz” diyor.

Irmak Ertuna Howison da “Bu yaratığın ya da robotların insani bir yanı var mı, onların da hakları olacak mı, yapay zeka ne kadar insan ne kadar değil, bunlar birçok Hollywood sinemasında tekrarlanan kavramlar” diyor.

Prof. Mellor’a göre ise Shelley bir dahi; “O yaşta bir insanın insan ilgileri, evlilik, bilim hakkında bu kadar derinlikli bir kitap yazabilmiş olması onun bir dahi olduğunu gösteriyor. O yüzden bugün hâlâ bunu konuşuyoruz” diyor.