İlyas Tunç’un “Ne çok gelecek ne az vakit / Yirminci Yüzyıl Trajedileri” kitabı üzerine

Bu kitap yirminci yüzyılın karanlığını anlatıyor ancak bunu bir tarih kitabı üzere yapmıyor. Tek tek sahneler kuruyor. Her kısım bir yer ismiyle açılıyor, güya mahkeme tutanağı üzere: “Kongo: Hüzünlü Bir Kongo Türküsü”… “İsveç, Adalen: Suçluluk Ölçütü”… “El Salvador: Eski Müzikler Zamanı”… “Cenevre: Anarksendikalist Mücadele”… “Nijerya, Aba: Palmiye Yaprakları Elden Ele”… “Almanya: Kristal Gece”… “Türkiye, Sivas: Kundaklama”… “Bosna-Hersek, Srebrenitsa: Umutsuz Bekleyiş”… “Guatemala, Rio Negro: Ya Fasulyeye Ya Kurşun”… Liste uzuyor; uzadıkça insanın yüreği daralıyor.

Bu başlıkların hepsi birebir şeyi yapıyor: Berbatlığa adres veriyor. Kötülük soyut değil. Coğrafyası var, tarihi var, şahidi var.

Tunç kitabın önsözünde bir sahneyle başlıyor: Amazon Ormanları’nda şifalı otlar toplayan bir Cinta Larga yerlisi “Yaşamayı seviyorum!” diyor. O sesi alıp Namibya Çölü’ne, Amritsar’a, Kongo’ya, Sivas’a, Soweto’ya taşıyor. Yani problem “insanlık tarihi kötüdür” üzere genel bir karar değil. Sorun şu: Savunmasız insanların üzerine sistemli, örgütlü, itidalli şiddet nasıl kuruluyor?

Hale Tenger, “Nezih Vefat Gardiyanları: Bosna Hersek” (1993)

Kitabın lisanı bu yüzden çok berrak. Ajitasyon yapmıyor, slogan atmıyor. Kayıt tutuyor. Lakin bu soğuk bir kayıt değil. Tanıklığı saklayan, koruyan, kirletmeden aktaran bir kayıt. Kongo kısmında, sömürge subaylarının kauçuk kotasını dolduramadı diye insanların ellerini kesmesini okuyoruz. Bir baba “Ölü taklidi yaptım, askerlerden biri palayla elimi kesti ve gitti” diyor. Birebir anda annesinin ve babasının da öldürüldüğünü söylüyor. O anlatı bir ağıtla bitiyor: “Bıktık artık bu zulmün altında yaşamaktan… Biliyoruz öleceğiz; ölmek istiyoruz lakin. Ölmek istiyoruz.” Bu, bir tarihçi dipnotu değil. Bu, hâlâ kanayan bir belleğin sesi.

Buna misal biçimde İsveç, Adalen 1931 kısmında öldürülen grevci personellerin mezar taşına yazılmış şiirle karşılaşıyoruz: “İsveçli bir emekçi yatıyor burada / katledildi barış vakti / silahsız, savunmasız / bilinmez kurşunlarla.” Sonra anlatı akıyor: Kâğıt fabrikası çalışanları greve gidiyor, işverenler grev kırıcı getiriyor, asker emekçilerin üzerine ateş açıyor. Sonuç: meyyit çalışanlar. Ve en sarsıcı cümlelerden biri geliyor: “Suçlular nasıl aşikâr: İşçiler! Zira açlar…” Tunç bu absürtlüğü açıklamaya çalışmıyor. Bırakıyor, yüzümüze çarpıyor.

Bu sistem Nijerya’da bayanların vergi isyanında da karşımıza çıkıyor. 1929 Aba Bayanlar Ayaklanması’nda İngiliz sömürge yönetimi bayanlardan dahi haraç toplamaya kalkıyor. Sesini yükselten bayan “Utanmalısın, kendinden utanmalısın!” diye bağırıyor. Akabinde binlerce bayan kol kola hükümet binalarını kuşatıyor. İngiliz subayları ateş buyruğu vermeyeceğini sanıyorlar lakin veriyorlar. Bayanlar vuruluyor, eziliyor, ırmağa düşüp boğuluyor. Tunç burada bir şeyi öne çıkarıyor: Bu yalnızca ekonomik isyan değil; bu birebir vakitte vücut üzerinden kurulan tahakküme karşı bayanların “Ben buradayım” diye haykırdığı bir an. Yani kitap, sömürge tarihini erkek askerler ve generaller üzerinden değil, bayanların cesedi üzerinden okuyan bir lisanla yazılmış.

Pablo Picasso 1951 Kore’de Katliam

Yine 1930’ların başında Simmele’de Süryanilere dönük katliam anlatılıyor: köyün üstünden geçen uçakların çektiği fotoğraflarda yerde sırf konutların kalıntıları, yanmış yapıların daire üzere oyuk izleri. Akabinde sağ kalmış bir aile, çoluk çocuk bir ortada, yorgun fakat dimdik bakıyor. Bu cins fotoğraflar kitaba yerleştirilmiş durumda. Tunç bu fotoğrafları bir “korku galerisi” olarak kullanmıyor. Tam bilakis, yüzüne bakmayı reddettiğimiz insanların varlığını sabitleyen doküman üzere kullanıyor.

Aynı şey Almanya’da Kristal Gece için de geçerli. Nazilerin 9 Kasım 1938 gecesi başlattığı pogromun akabinde Museviler elleri havada sokak ortasında yürütülüyor; sinagoglar yakılıyor; “kırılmış camlar gecesi” olarak bilinen şey aslında, kitlesel şiddetin artık aleni ve cezasız ilan edilişi. Tunç, akabinde bir şiir koyuyor. Yüzyılı “Golgota’ya taşımaktan” kelam eden, “Bağlı, yalnız ve özgür” kalmış beşerden kelam eden bir şiir. Yani tarihî kayıtla şiir, birebir sayfada.

Bence bu çok kritik: Bu kitap düzyazı ile şiiri, tanıklık ile tahlil notunu, tarih dipnotu ile ağıtı yan yana getiriyor. Bu biçimsel tercih, iki şey sağlıyor. Bir: Okur histen büsbütün kaçamıyor. İki: His aklı bastırmıyor. Böylelikle bir “acı pornografisi”ne dönüşmüyor. Tunç, kurbanı nesneleştirmiyor; tam bilakis, kurbanı özne olarak kuruyor. “Yaşamayı seviyoruz” diyen gerçek bir insan sesi var orada; o ses sayı değil, istatistik değil.

Bir diğer değerli damar Türkiye. Kitap, Türkiye’yi dünyanın dışında bir ada üzere göstermiyor. Tıpkı karanlık zincirin halkalarından biri olarak anlatıyor. 12 Eylül 1980 “Asmayalım da Besleyelim mi?”… Kahramanmaraş’ta “Evladım, niçin bize bu türlü yaptılar?”… Sivas’ta ateşin etrafında kurulan o fecî kuşatma… Tunç bu kısımları “biz” zamiriyle okutuyor: Dışarıdan bakmıyoruz; içindeyiz. Bu çok bedelli, zira Türkiye’de yaşanan şiddet birçok defa ya inkâr ediliyor ya da “ama şartlar…” diye başlayan uzun bir mazeret cümlesine gömülüyor. Tunç, o mazereti tırnak içinde bırakıyor ve tarihle vicdanı yan yana oturtuyor.

Bir şey daha var: Kitap devletleri, orduları, milisleri, şirketleri, sömürge tertiplerini, ırkçılığı, din kisvesi altındaki şiddeti birebir düzleme koyuyor. Yani “kötülük yalnızca faşist rejimlerde olur” üzere bir rahatlatıcı palavraya müsaade vermiyor. Cenevre’de 1932’de personel gösterisinde ordu, şimdi altı haftalık eğitimli askerleri emekçilerin üzerine sürüyor ve saniyeler içinde ölüler var. İsveç’te emekçiyi vuran mermi de devletin kurşunu. Latin Amerika’da köylüyü ezen, kahve fiyatlarına endekslenmiş sömürü nizamı. Afrika’da bayanları kurşuna dizen, imparatorluğun vergi sistemi. Balkanlar’da, Ortadoğu’da, ölenler daima “düzenin selameti” ismine ölüyor. Bu cümleyi kurcalamak gerekiyor: Nizam kimin nizamı?

Tunç’un metninin asıl ahlâkî talebi burada beliriyor. Ön kelamda açıkça söylüyor: Bu yazılanlar bir “siyasi tartışma malzemesi” olsun diye değil, yüzleşme olsun diye kaleme alınmış. Yüzleşmenin intikama dönüşmesi gerekmiyor; tam bilakis, yüzleşme “bir daha olmasın” demenin tek namuslu yolu. “Masumiyet” sözünü bilhassa kullanıyor. Masumiyet onun lisanında hukuksal teknik bir kavram değil; “bize ziyanı dokunmayacak bir vücudu akıl almaz azaplarla öldürmemek” demek. Yani masumiyet, aslında oburunun hayat hakkını tanımak. Bu kadar kolay, bu kadar güç.

Burada küçük bir parantez açmak istiyorum: Kitapta Hale Tenger’in Bosna için yaptığı yerleştirmeden bir fotoğraf var. Raflarda sırayla dizilmiş kavanozlar. Her kavanozun içinde bir hayat kırıntısı: gazete kupürü, bir not, bir fotoğraf modülü. Bu imaj, aslında Tunç’un kitabının biçimiyle akraba. O da kavanozları tek tek numaralandırıyor, kapağını açıp burnumuza kadar getiriyor ve “bak” diyor. Fakat bakmamızı istemesinin nedeni, vahşeti estetize etmek değil. Kayıt altına almak. Zira kayıt altına alınmamış acı, kolay inkâr edilir.

Buraya kadar anlattığım şeyleri bir soru olarak toplayalım: Bu kitap neden artık bu kadar gerekli?

Çünkü yirmi birinci yüzyıl, bize “artık bu türlü şeyler olmaz” masalını anlatarak başladı lakin o denli gitmedi. Savaş imgesi aktüel haber bandıyla birebir süratte akıyor. Sivil vefat, doğal afet başlığıyla yan yana duruyor. “İsabet aldı” deniyor, “yan hasar” deniyor, “operasyon kazası” deniyor. Yani lisan tekrar çalışıyor: İnsan evvel isimden düşüyor, sonra sayı oluyor, sonra bilgi oluyor. Tunç’un yaptığı şey tam olarak bu lisanı baltalamak. İnsanı tekrar isme, yüzü tekrar yüze döndürmek.

Ne çok gelecek ne az vakit ismini da bu yüzden önemsiyorum. Bu başlık iki istikametli okunabilir. Bir: Bu kadar çok kötülük yaşandıysa, geleceğe güvenmek için elimizde kalan vakit aslında ne kadar az. İki: Bu kadar çok berbatlığa karşın hâlâ gelecekten kelam edebiliyorsak, demek ki hâlâ bir ihtimal var. Tunç, bu ihtimali “pişmanlık” sözüyle kuruyor. Pişmanlık onun sözlüğünde utanç değil, fren. “Aynı şeyi bir daha yapmamak için gereken minimum vicdani eşik” diyebiliriz.

Son cümleyi yeniden kitaptan ilhamla söyleyelim: Bu yüzyıl bize öğretti ki barbarlık anonim değildir. Faili vardır. Şahidi vardır. Belleği vardır. Ve biz, ister kabul edelim ister etmeyelim, bu belleğin mirasçılarıyız. Bu mirası taşımak zorundayız. Zira barbarlık kimsenin elini kirletmeden sürdürülemiyor.