Yaz saati uygulaması sağlığımızı nasıl etkiliyor?

Ancak araştırmalar, bu durumun göründüğü kadar olağanüstü olmayabileceğini gösteriyor.

Bazı çalışmalar, sonbaharda saatlerin geri alınmasıyla depresif periyotların artması ortasında bir temas olduğunu öne sürüyor.

Olumlu tarafından bakarsak, saatleri geri almak, sıhhatimiz açısından saatleri ileri almaktan daha az ziyanlı görünüyor.

Çünkü baharda saatleri ileri almak; kalp krizi, inme ve trafik kazalarında artışla ilişkilendiriliyor.

Biraz geriye gidelim.

Yaz saati uygulaması, Birinci Dünya Savaşı sırasında 1916 yılında İngiltere’de güç tasarrufu sağlamak ve gündüz ışığından daha fazla yararlanmak emeliyle birinci defa uygulanmaya başladı.

Buna nazaran, her yıl Mart ayının son Pazar günü saatler bir saat ileri, Ekim ayının son Pazar günü ise bir saat geri alınıyor.

Bu yalnızca İngiltere’ye mahsus bir uygulama değil; yaklaşık 70 ülke ve dünya nüfusunun dörtte biri yaz saati uygulamasını sürdürüyor. Türkiye bunlardan birisi değil.

ABD’de yaz saati uygulaması 1966’da resmiyet kazandı.

Günümüzde orada saatler Mart ayının ikinci pazar günü ileri, Kasım ayının birinci Pazar günü geri alınıyor.

Son yıllarda yapılan araştırmalar, bu saat değişikliklerinin insan sıhhati üzerinde olumsuz tesirler yaratabileceğini gösteriyor.

En güçlü bulgular, baharda saatlerin ileri alınmasıyla ilgili.

Çünkü bu durum sabahları karartırken, günler, ise uzatıyor ve insanlardan bir saatlik uykularını çalıyor.

2014 yılında ABD’de yapılan bir araştırma, saatlerin ileri alındığı Pazar gününü izleyen Pazartesi günü kalp krizi nedeniyle hastaneye başvuran kişi sayısının arttığını ortaya koydu.

İsveç, Hırvatistan, Almanya, Brezilya, Finlandiya ve Meksika’da yapılan araştırmalarda da emsal sonuçlar elde edildi.

Tüm bu çalışmaları bir ortaya getiren bir meta-analiz, baharda yaz saati uygulamasına geçildikten sonra kalp krizi hadiselerinin ortalama olarak yüzde 4 oranında arttığını hesapladı.

Bu kadarla da bitmiyor.

Başka araştırmalar, saatlerin ileri alınmasını izleyen haftalarda inme hadiselerinin arttığını gösteriyor.

Akşamları daha fazla ışık almanın ruh sıhhati açısından yararlı olabileceğini düşünebilirsiniz, lakin bu da tartışmalı.

2020’de yapılan bir araştırma, yaz saati uygulamasına geçişin depresyon, tasa bozuklukları ve unsur bağımlılığını kötüleştirdiğini buldu.

Trafik kazaları da diğer bir sorun.

ABD’de yapılan araştırmalara nazaran, baharda saatlerin ileri alınmasının akabinde ölümcül trafik kazaları artıyor.

Bir çalışmada, saatlerin ileri alınmasının ölümcül trafik kazası riskini yüzde 6 oranında artırdığı iddia edildi.

Araştırmacılar, bunun ülke genelinde insanların bir saatlik uykudan yoksun kalmasına bağlı olduğunu düşünüyor.

Peki saatlerin ileri alınması neden bu kadar büyük bir tesir yaratıyor?

Nedeni, bedenin biyolojik saati olarak bilinen sirkadiyen ritmi altüst etmesi. Bu, her birimizin 24 saatlik iç ritmidir ve ne vakit uyuyup uyanacağımızı belirler.

Beynimizin bu iç saati düzenlemede kullandığı temel sinyal ise gün ışığı.

Akşam ışık azaldığında, beynimizdeki epifiz bezi melatonin salgılamaya başlar ve bu da uyku hissini tetikler.

Sabah ışık perdelerden içeri girdiğinde ise melatonin üretimi durur, bunun yerine kortizol salgılanır ve bu da uyanıklık sağlar.

Bahar aylarında saatlerin ileri alınmasıyla akşamları daha uzun müddet aydınlık olur.

Bu da melatonin üretimini engelleyerek uykuya dalmayı zorlaştırır.

Sabahların kararması ise insanların doğal olarak uyanmadan kalkmalarına yol açar.

Bu bir saatlik uyku kaybı, yalnızca o geceyi değil, sonraki günleri de etkileyebilir. Uyku bölünmeleri artar ve bu durum bir hafta boyunca devam edebilir.

2024 yılında İngiltere’de yapılan bir çalışma, 11 binden fazla kişinin uyku müddetini inceleyerek, baharda saatler ileri alındığında ortalama uyku müddetinin evvelki haftaya nazaran 65 dakika azaldığını, fakat geçiş sonrasında bir ölçü telafi uykusu görüldüğünü tespit etti.

Oxford Üniversitesi’nden endokrinoloji profesörü ve Sir Jules Thorn Uyku ve Sirkadiyen Sinirbilim Enstitüsü eş yöneticisi David Ray insanların kendi haline bırakıldığında, iç biyolojik saatleri doğal olarak gün ışığı döngüsüne ahenk sağladığını söylüyor.

Ancak sorunun, vakti keyfi olarak değiştirdiğinizde ortaya çıktığını kaydeden Prof. Ray, şunları söylüyor:

“Çünkü beşerler hayatlarını saate nazaran değil, biyolojik saatlerine nazaran yaşarlar. Biyolojik olarak sabah 7 olduğunu hissederken, duvardaki saat 6’yı gösteriyorsa, bu bir saatlik uyumsuzluk bile fark yaratır. Çok sayıda beşere baktığınızda, bunun önemli sonuçları olduğunu görürsünüz.”

“Saate karşı yaşayan” bireyler ortasında vardiyalı çalışanlar da bulunuyor.

Araştırmalar, vardiyalı çalışanların ruhsal ve bedensel hastalıklara yakalanma mümkünlüğünün çok daha yüksek olduğunu gösteriyor.

Bu şahıslarda diyabet, obezite, kalp hastalıkları ve kanser oranı daha fazla. Ayrıyeten vardiyalı çalışanların ortalama hayat müddeti daha kısa.

Küçük vakit farkları bile ölçülebilir tesirlere neden olabiliyor.

Örneğin, bir saat diliminin batı ucunda yaşayan insanların, tıpkı formda vardiyalı çalışanlarda görülen sıhhat meselelerine daha yatkın olduğu saptanmış.

Uyku bilimciler, bunun sebebinin, bu şahısların biyolojik saatlerinin her gün neredeyse bir saat kadar kaymış olması olduğunu söylüyor. Bu da yaz saati uygulamasının uzun vadede misal sıhhat riskleri yaratabileceğini düşündürüyor.

“Yaz saati uygulamasının net sonucu, insanların sabahları bir saat erken kalkmak zorunda kalması” diyen Prof. Ray şunları söylüyor:

“Yani altı ay boyunca insanları biyolojik saatlerinden bir saat geri bir yaşama zorlamış oluyoruz. Bu küçük bir fark üzere görünse de milyonlarca insan için uygulandığında büsbütün önlenebilir birçok hastalık manasına geliyor.”

SAATLERİ GERİ ALMAK NASIL ETKİLİYOR?

Peki ya sonbaharda saatlerin geri alınması?

Bir saat fazla uyumanın mükemmel bir tesiri olacağını düşünebilirsiniz, lakin durum o kadar da uygun görünmüyor.

Araştırmalar, insanların bu ekstra bir saatlik uyku fırsatını tam olarak değerlendirmediğini gösteriyor.

Ortalama olarak, beşerler saatlerin geri alındığı Pazar günü evvelki haftaya nazaran yalnızca 33 dakika daha fazla uyuyorlar. Akabinde hafta boyunca yine uykusuzluk yaşamaya başlıyorlar.

Bazı araştırmalar, sonbaharda saatlerin geri alınmasıyla depresif periyotların arttığını da ortaya koyuyor.

Danimarka’da 1995-2012 yılları ortasındaki dataları inceleyen araştırmacılar, saat değişiminden sonraki 10 hafta içinde majör depresyon olaylarının yüzde 11 oranında arttığını buldu.

Ancak Londra İktisat ve Siyaset Bilimi Okulu’ndan sıhhat iktisadı profesörü Joan Costa-i-Font, sonbahar geçişinin birtakım olumlu tesirleri olabileceğini düşünüyor.

1984’ten 2018’e kadar 30 bin kişiyi izleyen araştırmasında, iştirakçilere sistemli olarak uyku, sıhhat, ruh hali ve hayat memnuniyetiyle ilgili sorular yöneltilmiş.

Sonuçlar, sonbaharda saatlerin geri alınmasının birtakım yararlar sağladığını, fakat bahar periyodundaki aksilikleri telafi edecek kadar güçlü olmadığını göstermiş.

Costa-i-Font, “Sonbaharda saatlerin geri alınması insanların ortalama 40 dakika daha fazla uyumasını sağlıyor” diyor.

“Bu da insanların daha enerjik, düzgün hissetmelerine yol açıyor.”

Ancak genel tabloya bakıldığında, bahar periyodundaki olumsuz tesirler bu yararları gölgede bırakıyor.

Costa-i-Font’un çalışması, saatlerin ileri alınmasının ömür memnuniyetini yaklaşık yüzde 1,44 oranında azalttığını ve uyku, yorgunluk ve gerilim üzerinde olumsuz tesirler yarattığını gösteriyor.

Araştırmaya nazaran, yılda iki defa yapılan saat değişikliğinin ekonomilere kişi başı 750 euro kaybettirdiği kestirim ediliyor.

“Çoğu insan bunun değerli olmadığını düşünüyor. Sonuçta yalnızca bir saat fark var” görüşünü paylaşan Costa-i-Font “Ama herkesin günlük rutini bir saat kayıyor ve bu da büyük bir karışıklığa neden oluyor” diyor.

YAZ SAATİ UYGULAMASINI KALDIRMALI MI?

Peki, yaz saati uygulamasını büsbütün kaldırmalı mıyız?

Avrupa Parlamentosu 2019 yılında bunu kaldırmak tarafında oy kullandı, lakin karar hâlâ uygulanmadı.

Sorun, ülkelerin hangi saat diliminde kalacakları konusunda anlaşamaması.

Çoğu ülke yaz saatini tercih ediyor, lakin bilim insanları bunun hakikat olmadığını söylüyor.

Prof. Ray, “Çoğu sirkadiyen biyolog, aslında kış saatinin sıhhatimiz için daha güzel olduğunu düşünüyor” diyor.

Sonbaharın karanlık akşamlarında pek çok ülkede saatleri geri almaya hazırlanırken, en azından şunu bilerek teselli bulabilirsiniz: Daha erken kararan akşamlar, daha âlâ bir uyku manasına geliyor ve buna hepimizin gereksinimi var.