Sinemada yediğiniz koca kova patlamış mısır, tatlı krizlerinin kurtarıcısı çikolata, hatta kimi tarım teknikleri… Bunların kim tarafından ortaya atıldığını hiç düşündünüz mü? Aslında 14. yüzyılda 13 milyonluk nüfusuyla yükselen Aztek uygarlığı, çağdaş dünyanın varsayım ettiğimizden çok daha fazla alanına imzasını bırakmış durumda. İşte Azteklerin 200 yıllık hakimiyeti boyunca geliştirdiği ve bugüne kadar ulaşmayı başaran birbirinden enteresan icatlar.
Betül Topaklı / Milliyet.com.tr – 14. ve 16. yüzyıllar ortasında Mezoamerika’da yani bugünkü orta Meksika bölgesinde yaşayan Aztekler, bir Orta Amerika halkıydı. Bu göçebe küme, 1300 yılı civarında, tahminen de günümüz Utah’ından bile uzaklardan gelerek orta Meksika bölgesine ulaştı. Bölge esasen öteki toplulukların ağır olarak yaşadığı bir yer olduğundan, 1325 yılında ıssız adalara yerleştiler. Zengin bir mitoloji ve kültürel mirasa sahip Azteklerin başşehri, günümüzde Texcoco Gölü’nün ortasında yer alan ve o devir dünyanın en büyük ve en etkileyici kentlerinden biri olan Tenochtitlan kentiydi. Varlıklı bir mitoloji ve kültürel mirasa sahip olan Aztekler, Meksika’nın merkezinde büyük bir imparatorluk kurarak tarih sahnesinde kıymetli bir rol oynadılar.
Tenochtitlan kenti, göl üzerindeki bir dizi adada bulunuyordu. Bu nedenle Aztek halkı bataklık araziyi chinampas adı verilen ve bugün hâlâ kullanılan ‘yüzen’ çiftliklere nasıl dönüştüreceklerini buldular. Evvel, bataklığa iç içe geçmiş kısımlardan kare çitler yerleştirdiler. Su kolların ortasından geçerken, çitlere yapışan çamur ve döküntüler bir duvar oluşturdu. Ayrıyeten, duvarları daha da sağlamlaştırmak için söğüt ağacı üzere bitkiler de yetiştirdiler. Daha sonra, duvarla çevrili kareleri, suyun üzerine çıkıp yüzer üzere görünene kadar tortuyla doldurdular. Çiftçiler, her bir tarım toprağı modülünün ortasına kanolarla chinampa’ları yerleştirdiler. Aztekler ayrıyeten su kemerleri ismi verilen uzun taş kanallarla kente tatlı su getirip çiçek bahçeleri, özel meskenler ve kent çeşmeleri için su sağladılar.
NÜFUSLARI 13 MİLYONDU
Azteklerin karmaşık toplumsal yapıları, rahipleri ve soyluları güçlendirirken, ekonomileri tarım, ticaret ve haraçlarla zenginleşti. 13 milyonluk bir nüfustan oluşan çok büyük ve varlıklı bu imparatorluk, gelişmiş tarım metotlarına, kendilerine ilişkin bir dine, takvime, alfabeye özetle pek çok icada sahipti. Aztekleri keşfedenler İspanyollar oldu ve 1521 yılında, hükümdarlıkları İspanyol kaşif Hernan Cortes ve onun küçük ordusunun elinde son buldu. Ancak 1300’den 1500’lere kadar karar sürmelerine ve sonrasında çöküşlerine karşın Azteklerin icatları vaktin testinden muvaffakiyetle geçti. İşte bugün hâlâ kullandığımız çağdaş hayatı etkilemeye devam eden ve Azteklerden miras kalan o icatlar:
ÇİKOLATA: Kakaoyu çikolata olarak kullanmak üzere yetiştiren birinci halklardan olan Azteklerin spesiyalitesi, öğütülmüş kakao çekirdekleri, acı biber ve vanilya üzere baharatlardan oluşan ve suyla yapılan ‘xocolatl’ adlı bir içecekti. Bu içecek, günümüzün çikolatasının atası olma özelliği taşıyor. Lüks olarak kabul edilen bu içecek, ekseriyetle soylular ve dini ritüeller için kullanılırdı. Kakao çekirdeklerinin bir para ünitesi olarak bile kullanılması da kıymetlerinin açık bir göstergesini gözler önüne seriyor. Günümüzde çikolata artık katı barlarda, sıcak içeceklerde hatta en gösterişli tatlılarda tüketiliyor. Çağdaş çikolata üretimi kıymetli ölçüde ilerlemiş olsa da kökleri büyük ölçüde Azteklerin kakaoyu keşfetmesine ve işlemesine dayanıyor.
PATLAMIŞ MISIR: Mısır tanelerini ısıtarak patlatan birinci medeniyetlerden biri olan Aztekler, bu atıştırmalığı, hem besin olarak hem de merasimlerde kullanıyordu. Bu çok sevilen atıştırmalığın kökeni, ısıtıldığında kimi mısır çeşitlerinin ‘patladığını’ keşfeden Aztekler de dahil olmak üzere eski Mezoamerikan medeniyetlerine dayanıyor.
DOĞAL İLAÇLAR: Aztekler, çeşitli rahatsızlıkları tedavi etmek için kullandıkları şifalı bitkiler ve bitkisel ilaçlar konusunda engin bir bilgiye sahipti. Aloe vera üzere bitkiler yanıklar için, çarkıfelek çiçeği anksiyete için hatta salisilik asit içeren söğüt kabuğu bile çağdaş ağrı kesicilerin öncüsü olarak kullanılıyordu. Tıbba olan gelişmiş yaklaşımları, sırf fizikî tedavileri değil, birebir vakitte manevi ritüelleri de içeren bütünsel bir sıhhat anlayışını yansıtıyordu. Birçok Aztek tıbbi uygulaması çağdaş bilim tarafından onaylanmış ve kullanılmaya devam ediyor. Örneğin bitkisel ilaçlar, bilhassa klâsik tıbba erişimin hudutlu olduğu bölgelerde, çağdaş sıhhat hizmetlerinin hayati bir bileşeni olmaya devam ederek, gelişmiş botanik bilgilerinin ve sıhhat uygulamaları üzerindeki kalıcı tesirinin altını çiziyor.
KAUÇUK: Aztekler, kauçuk ağaçlarından doğal lateksi işleyerek top üzere çeşitli eserler üreten birinci beşerler ortasındaydı. Lateksi, Sabah Zaferi bitkisinin suyuyla birleştirerek kauçuğun daha güçlü hale getirilebileceğini keşfettiler. Kelam konusu bu süreç, kauçuk endüstrisinin temelini oluşturdu ve çağdaş üretim süreçlerinde olmazsa olmazlardan oldu. Aztekler bu malzemeyi top oyunlarında ve ritüel sporlarında kullanırken, günümüzde lastiklerden ayakkabılara, tıbbi aygıtlardan spor gereçlerine kadar sayısız eserde karşılaşmak mümkün.
EĞİTİM: Aztekler, toplumun her kısmından erkek ve kız çocuklarına resmi eğitim sağlayan üniversal bir eğitim sistemi uygulayan birinci toplumlar ortasındaydı. Erkek çocuklar askeri, ziraî ve el sanatları alanında eğitim alırken, kız çocukları mesken sanatları ve dini uygulamalar konusunda eğitiliyordu. Bu da Aztek toplumunun düzgün hazırlanmış ve bilgili olmasını sağlıyordu.
YÜZEN BAHÇELER: Azteklerin ortaya koyduğu en yaratıcı ziraî yeniliklerden biri, chinampa’lar yani yüzen bahçeler yaratmaktı. Bu yapay adalar, Meksika Vadisi’nin sığ göl yataklarına, sazların dikdörtgen çerçeveler halinde örülüp içlerine toprak ve organik materyal yığılmasıyla inşa edilmişti. Böylelikle bu son derece verimli yüzen alanlar, yılda birden fazla hasat verebiliyor hasebiyle ziraî verimliliği en üst seviyeye çıkarıyor ve kalabalık Aztek nüfusunun geçimini sağlıyordu. Modern vakitlerde, chinampa prensipleri, suda mineral besin çözeltileri kullanarak topraksız bitki yetiştirmenin gelişmiş bir yolu olan hidroponik tarımı etkiledi. Hidroponik, alanın kısıtlı olduğu ve klasik tarım yollarının pratik olmadığı kentsel tarımda giderek daha kıymetli hale geldi ve besin güvenliği ve kentleşme meselelerini ele alan sürdürülebilir ziraî tahliller yarattı.
İnsanlık tarihindeki değerli medeniyetlerden biri olan Azteklerin, tıpkı devirde varlık gösteren öteki insan topluluklarla kıyaslandığında epey gelişmiş bir hijyen anlayışı vardı. Paklık, Aztekler kültüründe sadece bedensel değil, ruhsal bir arınma için de oldukça kıymetliydi. Bu sebeple doğal sabunlar, buhar banyoları yahut su kanalları Azteklerin gündelik omurundaki sıradan ögeler ortasındaydı. Xiuhamolli üzere bitkilerden elde ettikleri doğal sabunlarla vücutlarını ve kıyafetlerini temizler; zamk, amber yağı, balsam yağı ve çeşitli çiçeklerden elde ettikleri karışımlarla beden kokularını giderirlerdi. Ağız hijyenleri için de odun külü, bal, tuz ve idrardan imal ettikleri diş macunlarını kullanırlardı. Atıkların pak su kaynaklarına karışmasını önlemek için kanalizasyon atıklarını toplamakla vazifeli kamu çalışanları vardı. Kelam konusu bu atıklar daha sonra tarlalarda gübre olarak kullanılırdı.
TAKVİMLERİ DERİN BİR MANEVİ KIYMETE SAHİPTİ
Yaklaşık 200 yıl süren Aztek İmparatorluğu, Avrupalıların bölgeyi fethetmesinden evvel Mezoamerika’nın (günümüz kuzeybatı Meksika’sından Orta Amerika ülkesi El Salvador’a kadar uzanan bölge) son büyük medeniyetiydi. Karmaşık vakit ve kozmoloji anlayışının bir delili olan, temelleri Mezoamerikan geleneklerine dayanan Aztek takvim sistemine sahiplerdi. Bu takvim, 260 günlük Tonalpohualli ile 365 günlük Xiuhpohualli’yi bir ortaya getirdi. 13’er günlük 20 periyoda bölünen Tonalpohualli, derin bir manevi kıymete sahipti. Xiuhpohualli ise, 18 ay ve 5 ‘uğursuz’ güne bölünen güneş yılıyla yakından ilişkiliydi. Her 52 yılda bir gerçekleşen senkronizasyonları, vaktin yenilenmesini simgeleyen ‘Takvim Döngüsü’ yahut ‘Yeni Ateş Töreni’ni işaret ediyordu. Aztek Güneş Taşı, sıklıkla kazara ‘Aztek Takvimi’ olarak isimlendirilse da onların vakit tutma sistemlerinin ve kozmolojik inançlarının görsel bir temsili olarak hizmet ediyor. Bu anıtsal disk, takvimleriyle bağlantılı döngüleri, ilahları ve sembolleri detaylı bir formda tasvir ediyor. Üzerindeki ayrıntılı oymalar, Azteklerin vaktin ilerleyişini, kozmik olayları ve kozmostaki yerlerini nasıl algıladıklarına dair fikirler sunuyor. Büyük taş bloklarından inşa ettikleri gözlemevlerinde ise, güneşin ve ayın hareketlerini gözlemlerlerdi. Bu müşahedeler, tarım ve dini ayinlerin zamanlamasında kullanılırdı.
TARIM TEKNİKLERİ MEKSİKA’DA KULLANILMAYA DEVAM EDİYOR
Aztekler tarafından mükemmelleştirilen chinampas tarım tekniği, günümüzde Meksika’da hâlâ kullanılıyor. Aztek medeniyetinin çöküşünden 500 yıl sonra, bugün Tenochtitlan kalıntıları günümüz Meksiko’sunun altında yer alıyor. Arkeologlar da yaptıkları çalışmalarla Mexico City’nin altındaki Aztek İmparatorluğu’nun sırlarını ortaya çıkarmaya devam ediyor.
Yorum Yap