Kaygı sinemaları dertleri nasıl yatıştırabilir?

Bazı beşerler kaygı sinemalarından korkarken, kimileri bu kaygı öğelerini eğlenceli buluyor. Pekala neden? Filozoflar ve psikologlar da yıllardır birebir soruyu soruyor.

Mantık, endişe hissinin bizi tehlikelerden uzak tutmak için evrimleştiğini söylüyor.

Korku hem kendimizi hem de sevdiklerimizi tehlikeden korumamıza yardımcı olur. Bu yüzden “savaş ya da kaç” reaksiyonunu tetikler.

Cadılar Bayramı yaklaştığında, birden fazla kişi kalp atışlarımızı hızlandıracak, bizi korkutmak için özel olarak tasarlanmış sinemaları izlemek için can atıyoruz.

Zombi istilalarından kanlı katliamlara kadar, tüylerimizi diken diken edecek şeyler izlemeyi seviyoruz. Bu da dehşet sinemalarını Hollywood’un en karlı çeşidi haline getiriyor.

Avustralya’daki Monash Üniversitesi ve Toronto Üniversitesi’nde araştırma vazifelisi olan Mark Miller şöyle diyor:

Bu dehşet paradoksu çok eski bir bilmece. Aristoteles bile bunun tuhaflığından kelam etmişti. Tehlikeli, iğrenç, ziyanlı, dehşetli şeylerden kaçınmaya programlanmışız lakin yeniden de bu tıp şeylerle temas etmek garip bir halde cazip geliyor.

Son 10 yılda psikologlar nihayet bu bilmecenin tahliline yaklaşmaya başladı.

Bulgular, kaygı kıssalarının beynimizin belirsizlikle başa çıkma süreçlerini harekete geçirdiğini gösteriyor. En son araştırmalar ise bu kurmaca endişe hikayelerinin önemli ruhsal yararlar sağlayabileceğini, hatta gerçek dünyadaki olaylara dair korkularımızı azaltabileceğini ortaya koyuyor.

Yani kaygı, bir manada zihnimiz için yatıştırıcı bir ilaç.

Paradoksal tercihler

Arizona Eyalet Üniversitesi’nde psikolog olan ve Morbidly Curious: A Scientist Explains Why We Can’t Look Away (“Morbid Merak: Bir Bilim İnsanı Neden Gözümüzü Kaçıramadığımızı Açıklıyor”) isimli kitabın müellifi Coltan Scrivner, bu araştırma alanının öncülerinden biri.

Çocukken korkutucu öykülerin heyecanını her vakit sevmiş. Lakin lisansüstü eğitime başladığında, korkutucu kıssaların tüm insan kültürlerinde neden bu kadar yaygın olduğunu sorgulamaya başlamış.

“Elimizdeki en eski yazılı metinlerde bile müthiş iblisler ve canavarlar var” diyor Scrivner.

Mesela 4.000 yıllık Gılgamış Destanı tabletleri. Bence endişe öykülerine ilişkin ögeler, lisan kadar eski.

Scrivner’a nazaran endişe öyküleri, etrafımızı anlamamıza ve karşılaşabileceğimiz tehditlere hazırlanabilmemize yarayan bir çeşit oyun fonksiyonu görüyor:

İnsan dahil her canlı için etrafındaki tehlikeleri anlamak ve öğrenmek ahenk sağlamaya yarayan bir davranış.

Diğer tiplerde de bu davranışın izlerini görebiliriz: Örneğin ceylanlar, kaçmadan evvel avcılarını uzaktan müşahedeler.

“İnsanları en morbid (ölümle, endişeyle ilgili) meraklı tıp yapan şey ise öyküler yaratma, aktarma ve tüketme konusundaki inanılmaz yeteneğimiz” diyor Scrivner.

Yaptığı araştırmalar, bu “uyum sağlayıcı” yararları doğrular nitelikte.

Örneğin:

“Korku sineması izlerken yaşadığım hisleri seviyorum.”

“Bir endişe sinemasında o kadar korktum ki konuta gitmeye ya da meskenin içinde dolaşmaya çekindim.”

“İşkence sinemalarını izlemeyi seviyorum zira azabın gerçekte nasıl olduğunu merak ediyorum.”

Sonuçları tahlil ettiğinde, iştirakçilerin üç ana kümeye ayrıldığını gördü:

Adrenalin tutkunları: Bu küme, kaygının yarattığı fizikî heyecandan hoşlanıyor; bu hissin kendilerini “daha canlı” hissettirdiğini söylüyor.

Korkuyu yenme hissini sevenler: Bu şahıslar endişe sinemalarının yarattığı gerilimi pek sevmiyor, lakin endişelerini yenme hissini seviyorlar. Scrivner’a nazaran, “Korkunun kendisini değil, onu yenme hissini seviyorlar. Bu süreçte kendileri hakkında kıymetli bir şey öğrendiklerini hissediyorlar.”

Cesaretini test edenler: Bu küme ise kaygı sinemalarını gerçek hayatla baş etme tekniği olarak görüyor. Dünyanın ne kadar şiddet dolu olduğunu anlamak ya da kendi hayatlarının ne kadar inançlı olduğunu hatırlamak için izliyorlar. Kimileri için bu, dert yahut depresyonla başa çıkmanın bir yolu. Kendi cüretlerini test ediyorlar.

Scrivner’a nazaran bu üç motivasyon, endişe karşısındaki merakımızın paradoksunu açıklıyor:

“Morbid meraka ulaşmanın birden fazla yolu olabilir.”

Scrivner, tıpkı sonuçların farklı bir bağlamda da geçerli olup olmadığını test etmek için Danimarkalı araştırmacılarla işbirliği yaptı.

Danimarka’nın Vejle kentindeki “Dystopia Haunted House” (Distopya Perili Ev) isimli etkileşimli dehşet labirentine gelen ziyaretçiler üzerinde anket uyguladılar. Sonuçlar neredeyse birebir birebirdi.

Scrivner bu üç ‘tipin’ büsbütün farklı bir lisanda, kültürde ve ortamda da eksiksiz halde tekrarlandığını söylüyor.

Ayrıca dehşet sineması hayranlarının Covid-19 pandemisinin en ağır devrinde daha dirençli oldukları da görüldü.

Örneğin şu sözlere daha fazla katılıyorlardı:

“Pandemiyle ilgili haberleri soğukkanlılıkla karşılıyorum.”

“Bu güç vakitlerin üstesinden gelebileceğime inanıyorum.”

Hassas simülasyonlar

Bu tesirler, beynin temel işleyiş prensiplerinden birine de dayanıyor olabilir.

Son yıllarda filozoflar, nörobilimciler ve psikologlar, beynin etrafımızdaki dünyaya dair daima simülasyonlar kurduğunu savunan ortak bir görüşe yaklaştılar.

Miller bu hususta “Beyin bir cins öngörü motorudur” görüşünü savunuyor.

Benim “The Expectation Effect” (Beklenti Etkisi) isimli kitabımda anlattığım üzere, beynimiz “öngörüsel işleme” (predictive processing) tekniğini kullanarak yeni olayları yorumlamamıza ve uygun yansıları planlamamıza yardımcı olur.

Bunu ne kadar yanlışsız yaparsak, belgisiz bir dünyada o kadar esnek davranabiliriz.

Miller’a nazaran endişe kıssaları, bu “öngörü motorunu” faal tutmak için gereğince belirsizlik sağlar; böylelikle beyin gelecekteki tehditlere karşı daha isabetli kestirimler geliştirebilir.

“Bu tatlı noktada vakit geçirmek, öngörü yeteneğini daima geliştirmek manasına gelir” diyen Miller şöyle devam ediyor:

“Uzun vadede belirsizlikle başa çıkmakta giderek daha yeterli hale gelirsiniz.”

Scrivner üzere o da endişenin tasayı azaltmada işe yarayabileceğine inanıyor:

“Korku, korkmuş olmayı, iğrenmeyi ya da baskı altında kalmayı oyun haline getirme fırsatıdır.”

Üstelik tüm bunları, koltuğumuzda otururken inançlı bir halde yaparız.

İstediğimiz vakit sineması durdurabilir, odadan çıkabilir ya da patlamış mısır eşliğinde başetmeye çalışabiliriz.

Terapötik korku

Scrivner, endişe öykülerinin ruhsal terapide bile kullanılabileceğini düşünüyor.

Doğru kitap yahut sinema sayesinde, kaygıyı “tatlı bir heyecan” seviyesine indirebilir, hislerimizi daha güzel düzenlemeyi öğrenebiliriz.

Bu marifetler, günlük gerilimle başa çıkmamıza da yardımcı olur.

Hollanda’daki araştırmacılar emsal bir yaklaşımı MindLight isimli bir görüntü oyununda denedi.

Bu oyun, çığlık atan canavarların dolaştığı bir perili meskende geçiyor. Oyuncu çocuk, beyin aktivitelerini ölçen bir EEG başlığı takıyor. Bu aktivite, karakterin başındaki ışığı denetim ediyor. Çocuk ne kadar sakinleşirse, ışık o kadar parlak yanıyor.

Bir canavar saldırdığında çocuk sakinliğini koruyabilirse, yaratık şirin bir kediye dönüşüyor ve peşinden geliyor. Fakat çocuk çok korkarsa, ekranda “Sakinleşmek için şunları deneyebilirsin” üzere tavsiyeler beliriyor.

Birçok klinik denemede, oyunu tertipli oynayan çocukların günlük hayatlarındaki korkularının azaldığı görüldü.

Üstelik bu tesir, klasik bilişsel davranış terapisi (BDT) kadar güçlüydü.

Scrivner, “Bu inanılmaz, zira çocuklarda dert tedavisinde altın standart BDT’dir” diyor.

Ona nazaran, tertipli dehşet öyküleri okumak ya da sinema izlemek de misal bir tesir yaratabilir.

Bir makalesinde ise şöyle yazıyor:

Scrivner’ın önerisi şöyle: Olağanda tolere edebileceğiniz düzeyin biraz ötesinde bir kıssayla başlayın.

Scrivner, “Kitaplar ekseriyetle güzel bir başlangıçtır zira hayal gücünüzü biraz daha kolay denetim edebilirsiniz” diyor.

Ayrıca ilgilendiğiniz öbür temaları da içeren öyküleri tercih edin:

Korku, en geniş yelpazeye sahip çeşitlerden biridir, bu yüzden zevkinize uygun bir şey kesinlikle bulabilirsiniz.

Korkuya olan merakınızın sizi nereye götüreceğine ve hayatınıza getireceği şaşırtan huzura siz bile şaşırabilirsiniz.