Bu yılki BM iklim konferansı (COP30), Brezilya’nın kuzeyinde yer alan ve dünyanın en büyük yağmur ormanı olan Amazon’a açılan kapı olarak nitelendirilen Belem kentinde düzenleniyor.
Gezegeni ısıtan gazların salımını inançlı eşiklere çekmeyi amaçlayan değerli bir muahedeye varılan Paris Doruğu’ndan bu yana 10 yıl geçti.
Karbon salımı artmaya devam ettiği için bu gayretler şimdi sonuç vermedi ve atmosferden büyük ölçüde karbondioksit emen Amazon, nihayet gezegeni kurtarmak için alınacak tedbirlerin anahtarı olabilir.
Bilim insanları, Amazon’un geleceğinin, onlarca yıldır süren ormansızlaşma ve artık de iklim tesirlerinin akabinde bilinmeyen olduğunu söylüyor.
Belém’in başşehri olduğu Pará eyaletinde, yağmur ormanı tahribatı Amazon’daki en yüksek düzeyler ortasında yer alıyor.
İşte bu nedenle BBC, Amazon’un durumuna ve karşı karşıya olduğu tehditlere detaylı bir bakış atıyor.
Amazon’un yüzde 60’ına sahip olan Brezilya, tropik yağmur ormanları için güçlü bir muhafaza sağlayan bir mutabakat sağlamaya çalışacağını söylüyor. Ekseriyetle ekvator sınırı yakınında bulunan ormanlar, yüksek yağış ve neme sahip. Bu ormanlar uzun, çoğunlukla yaprak dökmeyen ağaçlara ve yemyeşil bitki örtüsüyle örtülü.
Amazon’da taşkın yatakları, bataklıklar ve savanlar da bulunuyor. Güney Amerika’nın 6,7 milyon kilometre karesini kapsayan bu bölge, Hindistan’ın iki katından daha büyük ve gezegendeki en varlıklı biyolojik çeşitliliğe sahip sıcak noktalardan biri.
İçerisinde bulunan tiplerden kimileri şöyle:
Bu tiplerin birçok diğer hiçbir yerde bulunmaz. Ayrıyeten bölgede yüzlerce yerli küme yaşamaktadır.
Amazon ırmağı dünyanın en büyük ırmağı ve 1.100’den fazla koluyla dünyanın açık orta en büyük tatlı su kaynağını oluşturuyor.
Bu su Atlantik Okyanusu’na akıyor ve bölgesel ve global iklim sistemlerini etkileyebilen okyanus akıntılarının sürdürülmesinde değerli bir rol oynuyor.
Amazon birebir vakitte kıymetli bir besin ve ilaç kaynağı.
Altın da dahil olmak üzere metaller için çıkarılıyor ve kıymetli bir petrol ve gaz üreticisi haline gelebilir. Geniş orman alanlarının yok edilmesi de burayı büyük bir kereste tedarikçisi haline getirdi.
Şu anda ne oluyor?
Koruma örgütleri, tarım, hayvancılık, tomrukçuluk ve madencilik üzere insan faaliyetleri ve artık de iklim kaynaklı kuraklık ve artan sıcaklıklar nedeniyle ormanın yüzde 20’sinin kaybolduğunu ve benzeri bir alanın da bozulduğunu söylüyor.
Amazon Muhafaza Örgütü’nün And Dağları Amazonlarını İzleme Programı’na (MAAP) nazaran, ormansızlaşmadaki en son artış 2022 yılında meydana geldi ve yaklaşık 20.000 km2 ormanlık alan temizlendi; bu sayı 2021 yılına nazaran yüzde 21 artış gösterdi ve 2004’ten bu yana en makûs yıl oldu.
Brezilya’da 2023 yılında gerçekleşen hükümet değişikliğinin akabinde, Brezilya Amazonları’ndaki ormansızlaşma oranı – öteki ülkelerin denetimindeki bölgelerde olmasa da – çabucak yarı yarıya azaldı ve dünya buna sevindi.
Kısa bir müddet sonra Amazon’un kimi bölgelerinin iyileşemeyecek kadar önemli hasar gördüğü anlaşıldı.
Bu yalnızca yıllarca süren ormansızlaşmanın değil, birebir vakitte Amazon ekosistemi için yeni bir tehdit olarak ortaya çıkan iklim krizinin de bir eseriydi.
Sıcaklıktaki kıymetli artış ve uzun vadeli kuraklık devirleri, temel işleyişi üzerinde tesirli oldu, ekseriyetle nemli olan ormanı daha kuru ve orman yangınlarına karşı daha hassas hale getirdi.
Örneğin Eylül 2024’te Brezilya’nın uzay ajansı INPE’ye nazaran Brezilya Amazonları’nda 41.463 yangın noktası vardı. Bu, 2010’dan bu yana o ay için en yüksek sayı.
ABD’deki Yale Üniversitesi’nde ekosistem karbon yakalama alanında doçent olan Paulo Brando, “Kuraklık ve yangın hadiselerinin arttığını görüyoruz ve bu durum Amazon’un çeşitli bölgelerinde bozulmanın artmasına neden oldu” diyor.
Farklı bölgelerdeki bu bozulma Amazon için büyük bir tehdit olarak ortaya çıkıyor.
‘Uçan nehirler’ tehlikede
Dev Amazon bölgesinin iç hava sistemleri var: Ormanlar Atlantik Okyanusu’ndan gelen nemi dolaştırarak gökyüzünde “uçan nehirler” olarak bilinen hava olayını yaratır.
Bu atmosferik ırmaklar birinci olarak Amazon’un Atlantik’e yakın doğu kısmına yağmur bırakır.
Su daha sonra topraktan ve bitki örtüsünden (evapotranspirasyon süreciyle) tekrar havaya yükselir ve yağmur ormanının öbür bir bölgesine düşmeden evvel daha batıya yanlışsız hareket eder.
Suyun bir yağmur ormanı kesiminden başkasına bu sirkülasyonu Amazon’un her yerinde gerçekleşir ve geniş yağmur ormanlarının nasıl geliştiğini kısmen açıklar.
Amazon’un ormansızlaştırılmış ve bozulmuş bölgeleri okyanustan gelen nemi düzgün bir biçimde sirküle edemez ve sonuç olarak çok daha azı evapotranspirasyon yoluyla atmosfere yine girer.
Amazon Conservation’da bilim insanı olan ve uçan ırmakların rolü ve Amazon’un yazgısı üzerine yakın tarihli bir raporun ortak muharriri Matt Finer, “Amazon boyunca birbirine bağlı olan nem dolanımlı küçük hava sistemleri artık bozuldu” diyor.
En makus etkilenen bölgenin Atlantik’e en uzak olan batı Amazon, bilhassa de güney Peru ve kuzey Bolivya olduğunu söylüyor.
Peru ve Bolivya’daki yağmur ormanlarının hayatta kalması aslında doğudaki Brezilya’daki ormanların bozulmamasına bağlı, zira bu ormanlar yok edilirse, uçan ırmakları yaratan su döngüsü bozulur ve batı Amazon’a ulaşamaz. Her şey birbiriyle ilişkili.
Bu sorun bilhassa Haziran’dan Kasım’a kadar süren kurak mevsimde önemli boyutlara ulaşmaktadır.
Islak ve nemli yağmur ormanları geçmişte orman yangınlarına karşı hayli dirençliydi, lakin yağmura hasret kalan bölgelerde bu direnç zayıflıyor.
Bazı bilim insanları, kuruyan yağmur ormanı ekosisteminin bir daha toparlanamayacağı ve sonsuza dek kaybolacağı bir devrilme noktasına ulaşmasından korkuyor.
Bay Finer, “Bunlar Amazon’un birtakım bölgelerinde gördüğümüz devrilme noktasının birinci işaretleri” diyor.
Oxford Üniversitesi Ekosistemler Laboratuvarı’nda kıdemli araştırma vazifelisi olan Erika Berenguer de riskin arttığını kabul ediyor, lakin Finer üzere o da kimi bölgelerin başkalarından daha makus etkilendiğini söylüyor.
“Belli bölgelerde çok yavaş bir süreç yaşanıyor” diyor.
Uzmanlar, Amazon semalarında daha az su sirkülasyonunun yalnızca daha az sağlıklı orman manasına gelmediğini, tıpkı vakitte Amazon ve onun birçok kolu üzerinde de büyük tesiri olduğunu söylüyor.
Amazon havzasındaki birçok ırmakta son yıllarda rekor seviyede düşük su düzeyleri kaydedildi ve 2023 yılında 45 yılın en makus kuraklığı yaşandı.
2023’teki ve 2024’ün birinci yarısındaki kurak şartlar kısmen El Niño tarafından tetiklendi.
Madenciliğin etkisi
Ormansızlaşma ve iklim krizi gereğince ziyan vermiyormuş üzere, yasadışı madencilik de – bilhassa altın madenciliği – yağmur ormanları ekosistemine anlatılamayacak kadar ziyan verdi.
Berenguer, “Ve artık bölgede ender toprak mineralleri için madencilik de başladı” diyor.
Bu mineraller elektrikli araçlarda, rüzgar türbinlerinde, cep telefonlarında ve uydularda kullanılmaktadır ve bu nedenle çağdaş iktisat için kritik kıymete sahiptir.
Madencilik çok fazla ormansızlaşmaya neden olmasa da ırmakları, toprağı ve bitki örtüsünü cıva üzere kimyasallarla kirleterek hayvanları ve insanları zehirleyebilir.
Uzmanlar, yasadışı madenciler ile silah kaçakçılığı yapan çeteler de dahil olmak üzere organize cürümler ortasında da giderek artan bir temas olduğunu söylüyor.
Matt Finer, “Suç şebekesi Amazon’un dört bir yanına yayılıyor ve bu da yetkililerin alanda tutunmasını çok zorlaştırıyor” diyor.
Amazon’un, her biri kendi hukuk sistemi ve kolluk kuvvetleri rejimine sahip sekiz ülkeye uzanıyor olması, hudut ötesi cürümlerle uğraşın zorluğunu daha da artırıyor.
Bir diğer potansiyel alarm nedeni de Amazon’un altında büyük ölçülerde hidrokarbon gömülü olduğunun keşfedilmesidir.
InfoAmazonia’ya nazaran, 2022-2024 yılları ortasında yaklaşık 5,3 milyar varil petrole muadil rezerv keşfedildi.
Bölgenin dünyada yeni keşfedilen rezervlerin yaklaşık beşte birine sahip olduğunu ve fosil yakıt sanayisi için yeni bir hudut oluşturduğunu söylüyor.
Bu rezervlerin birçoğunun keşfinden ve uçan ırmaklarla ilgili son araştırmalardan evvel bile Amazon Bilim Paneli, yağmur ormanlarının tahrip edilmesi nedeniyle 10.000’den fazla bitki ve hayvan çeşidinin kuşağının tükenme riskiyle karşı karşıya olduğunu gösterdi.
Amazon, gezegeni ısıtan ana gaz olan karbonun büyük ölçülerini emebilen güçlü bir karbon deposu olmaya devam etmektedir.
2024 yılında yayınlanan And Dağları Amazon Programı İzleme (MAAP) raporuna nazaran, 2022 yılı itibariyle toprak üstünde ve altında 71,5 milyar metrik ton karbon barındırdığı kestirim edilmektedir.
Bu, 2022 düzeylerinde yaklaşık iki yıllık global karbondioksit salımına muadildir.
Ancak bilim insanları, bitki örtüsünün kesilip yakıldığı ormansızlaşma ve iklim değişikliğinin yağmur ormanları üzerindeki tesirinin, bölgenin daha fazla alanını net emisyona dönüştürme tehdidinde bulunduğunu söylüyor.
Amazon’u kaybetmenin iklim krizine karşı çabayı kaybetmekle muadil olacağını da ekliyorlar.
Tropikal ormanlar ayrıyeten güneş ışığını uzaya geri yansıtan ve gezegen üzerinde serinletici bir tesire sahip olan bulut örtüsü üretir.
Bu devam ettiği sürece, Dünya’nın ısınmasını yavaşlatacaktır.
Brezilyalı orman bilimci Tasso Azevedo, “Amazon üzere tropikal ormanlar karbon depolama ve ısınmayı sınırlama yeteneğine sahip olduğu üzere, gezegeni soğutma kapasitesine de sahiptir” diyor.
İşte bu yüzden Amazon’u ısınan dünya için dev bir klima olarak isimlendiriyoruz.
Yukarıda da belirtildiği üzere, dünyanın en büyük tatlı su havzası global iklim üzerinde değerli bir tesire sahip.
Bilim insanları, Atlantik’e yapılan büyük ölçüdeki tatlı su tahliyesinin okyanus akıntılarının belirlenmesine yardımcı olduğunu ve bu akıntıdaki değişikliklerin hem akıntıları hem de şekillenmesine yardımcı oldukları bölgesel ve global hava modellerini etkileyeceğini söylüyor.
Yorum Yap