Şanlıurfa’da bulunan 12 bin yıllık yüz bize ne anlatıyor?

Karahantepe hafriyat alanında birinci sefer insan yüzü betimi taşıyan T biçimli bir sütun gün yüzüne çıkarıldı.

Burası 12 bin yıl evvel insanlığın yerleşik yaşama geçtiği birinci bölgelerden biri.

Uzmanlara nazaran şimdi hayvancılığın bile yeni öğrenildiği, yazının olmadığı neolitik devirde taşın üzerine kazınan bu yüz beşerinin sembolik dünyası ve soyut düşünme biçimleri hakkında değerli ipuçları veriyor.

Kazı lideri Prof. Dr. Necmi Karul, tarihi hafriyat gününü BBC News Türkçe’ye anlatırken “Kazı alanındaydım. Burada bugüne kadar bulduğumuz taşların insanı temsil ettiğine inanıyorduk fakat o an bir yüz tasviriyle birinci sefer karşılaştık. Büyük bir heyecan yaşandı” diyor.

Kazı çalışmalarında yer alan İngiltere’deki Liverpool Üniversitesi’nden arkeobotanik bilimci Dr. Ceren Kabukçu buluntunun sanatsal olarak komplike bir sürecin evrilmiş ve ustalaşmış bir örneği olduğu görüşünde.

Şanlıurfa ve etrafındaki neolitik yerleşimler içerisinde inanılmaz bir dünya olduğunu kaydeden Dr. Kabukçu buradaki buluşların kıymetini şöyle anlatıyor:

“Yeni örnekler elimize geçtikçe bu dünyanın daha da kompleks, daha da bizim hayal gücümüzün dışında bir dünya olduğunu görüyoruz.”

‘İNSAN KENDİNİ KOZMOSUN MERKEZİNE KOYMAYA BAŞLIYOR’

Karahantepe’deki son buluntudaki yüz sözü keskin sınırlara sahip, küçük burunlu, derin göz çukurları olan bir tasvir.

Prof. Karul, buluntu için “doğrudan bir ilah ya da insanüstü varlığı temsil ettiğini söylemek mümkün değil” diyor.

“Daha çok bir kavramı, bir fikri, sembolik olarak insan vücudu üzerinden anlatıyor olabilirler.”

“Başlangıçta daha çok hayvan betimleri görülüyor. Yerleşik hayata geçildikten birkaç yüzyıl sonra insan heykelleri ortaya çıkıyor. Evvel hayvanlarla birleşik figürler, sonra bağımsız insan heykelleri yapılıyor.”

Prof. Dr. Karul’a göre bu, insanın kendini kozmosun merkezine koymaya başladığını gösteriyor.

Karahantepe’deki insan yüzlü dikilitaşın da bu sürecin bir modülü olduğunu dile getiren kazı başkanı, “Genel anlamda insanın geçirdiği bilişsel dönüşümün, yani etrafıyla münasebetinin değişmesinin bir göstergesi” diyor.

Dr. Ceren Kabukçu, bu tasvirdeki his ögesine dikkat çekiyor:

“Birebir yalnızca bir insan çizmiyorlar; ona bir söz ekliyorlar. Bir his dünyası, bir mana ekleniyor ve bu mananın eklenmiş olması orada daha kompleks bir dünya görüşünün olduğunu gösteriyor.”

‘BU YÜZÜ TANIYORUZ’

Peki bu dünyada bulunan en eski yüz betimlemesi mi?

BBC News Türkçe’ye konuşan arkeolog İsmail Gezgin bugünkü Lübnan, Filistin ve İsrail topraklarını kapsayan Levant bölgesinde geçmişte benzeri keşiflerin yapıldığına dikkat çekiyor.

İngiltere’deki Cambridge Üniversitesi uzmanları tarafından İsrail’in Nahal Ein Gev II hafriyat bölgesinde yapılan çalışmalarda da 12 bin yıllık bir insan tasviri bulunmuştu.

ABD’deki Connecticut Üniversitesi uzmanlarından Prof. Natalie Munro 2017 yılında yapılan bu çalışmaya dahil olan isimlerdendi.

BBC News Türkçe’ye konuşan Prof. Munro, Karahantepe’deki buluşa ait basın bülteninin çabucak ilgilerini çektiğini söylüyor.

“Fotoğraftaki yüzü görünce, ‘Bu yüzü tanıyoruz’ dedik. Zira hakikaten çok tanıdık bir formdu. Bilhassa minimal bir sanat anlayışıyla işlenmiş olması dikkat alımlı. Kaş kemeri ve burun çok bariz, birkaç çizgiyle yüz oluşturulmuş.

“Derinlik, oyma tekniğiyle verilmiş. Bizim Nahal Ein Gev II’de, kireçtaşına işlenmiş insan yüzüyle bu yeni Karahantepe dikilitaşı bu açıdan birbirine çok benziyor.

“On yıl evvel kendi keşfimizi yaptığımızda hissettiğimiz heyecanın birebirini tekrar yaşadım. Bu kadar uzak iki noktada, bu kadar benzeri bir yüzü görmek hakikaten büyüleyici.”

‘ŞANLIURFA BU PERİYODU EN ANITSAL YANSITAN YERLERDEN BİRİ’

Prof. Karul yerleşik hayatın birinci etaplarında Ortadoğu’nun neredeyse tamamında süratli bir değişimin aşağı üst tıpkı vakitlerde yaşandığına dikkat çekiyor.

Ancak Şanlıurfa için “bu devri en anıtsal biçimde yansıtan yerlerden biri” diyor.

Buradaki yerleşimlerin insanı en yakın biçimde temsil eden sembollere mesken sahipliği yaptığını söylüyor.

Aynı periyotta Levant ve Anadolu’daki halkların birbirinden haberdar olduğunu kaydeden Prof. Karul buna rağmen her bölgenin kendi içinde özgün bir kültürel gelişim yaşadığını da söz ediyor.

Prof. Munro, Karahantepe’deki buluşun erken periyoda ilişkin sanatsal ve sembolik davranış anlayışımızı değiştirebileceği görüşünde. Buluntunun yalnızca sanat geleneğini değil, bilgi ve sembollerin toplumlar ortasında nasıl yayıldığını da gösterdiğini söylüyor.

Prof. Munro da birebir görüşte.

KARAHANTEPE’DEKİ HAFRİYATLAR HAKKINDA NE BİLİNİYOR?

Türkiye, Şanlıurfa bölgesindeki tarih öncesi yerleşimleri birinci kere Göbeklitepe ile duymuştu.

Göbeklitepe, yaklaşık 12 bin yıllık geçmişiyle dünyanın bilinen en eski tapınağı olarak kabul ediliyor.

Göbeklitepe’den sonra, 2019 yılında yaklaşık bir saat aralıktaki Karahantepe’de hafriyat çalışmaları başladı.

Kazı alanı Şanlıurfa’daki Tek Tek Dağları Ulusal Parkı’ndaki kireçtaşı bir kayalığın üzerinde bulunuyor ve yaklaşık 14 hektarlık bir alanı kaplıyor.

Hem Göbeklitepe hem de Karahantepe’nin hafriyat lideri olan Prof. Karul “Buradaki yerleşmenin milattan evvel 9500–9600’lerde başlayıp 8000’li yıllara kadar, yani yaklaşık bin 500 yıl boyunca kullanıldığını biliyoruz” diyor.

Karul’a nazaran bu kronoloji Karahantepe’nin Göbeklitepe ile çağdaş olduğunu gösteriyor.

Karahantepe’de farklı katmanlarda yapılan hafriyatlar sonucunda hem anıtsal yapılar hem de konutlar açığa çıkarıldı.

Özellikle T biçimli dikilitaşlara rastlandı.

Bu taşların ana işlevinin çatıyı taşımak olduğu bilhassa anıtsal yapılarda kullanıldığı belirtiliyor.

‘TÜM DÜNYA TOPLUMLARININ ORTAK GEÇMİŞİ İÇİN BİR PROJE’

Prof. Karul, “Karahantepe artık bizi şaşırtmıyor diyebilirim; zira her hafriyat döneminde yeni bir sürprizle karşılaşıyoruz. Artık bu heyecana alıştık diyebilirim” diyor.

Prof. Dr. Karul, önceden Göbeklitepe’nin yalnızca bir kutsal alan olduğu düşünülmesine karşın bulunan konutların bölgenin tıpkı vakitte bir yerleşim olduğuna dair işaretleri de barındırdığını lisana getiriyor.

Artık Karahantepe’de de “tapınak” yerine “kamusal yapılar” demeyi tercih ettiklerini lisana getiren Prof. Dr. Karul şöyle devam ediyor:

“Yerleşmenin ilerleyen evrelerinde tarıma alınmış bitkiler ve evcilleştirilmiş hayvanlara dair buluntulara da rastladık. Bu da hem yerleşikliğe hem tarıma geçiş sürecine ışık tutuyor.”

Prof. Dr. Karul, insan yüzlü dikilitaşın da mevcut hafriyat alanında yapılacak öteki keşiflere de ışık tutabileceğini düşünüyor.

Bölgenin tüm insanlığın ortak geçmişine dair bir nokta olduğunu kaydeden Prof. Karul da “Bu yalnızca Anadolu için değil, tüm dünya toplumlarının ortak geçmişi için yürütülen bir proje” diyor.